Voor het derde interview uit onze reeks ‘experts over klimaatverandering en erfgoed’ spraken we met museumdirecteur Annemarie den Dekker. Annemarie staat sinds vijf jaar aan het roer van het Muiderslot en vervult verschillende bestuursfuncties waaronder die van voorzitter van de Raad van Toezicht van het Klimaatmuseum. In Rijksmuseum Muiderslot speelt klimaatverandering een grote rol. Wij spraken met Annemarie over de gevolgen ervan voor museale collecties en de rol die musea kunnen spelen in publieke bewustwording.
Kan je iets over jezelf vertellen en over jouw betrokkenheid bij het onderwerp van klimaat en erfgoed in musea?
Veel meer dan vroeger worden in het Muiderslot kunst en natuur met elkaar verbonden. Dit is sterk ingegeven door de omgeving waarin het Muiderslot zich bevindt, maar ook door klimaatverandering. Wij voelen echt een grote maatschappelijke urgentie. Tegelijkertijd past het ook sterk bij de geschiedenis van het kasteel, dat onderdeel is van de Hollandse Waterlinie en is omgeven door water en groen. In de zeventiende eeuw ontving dichter en schrijver P.C. Hooft hier creatieve, vrijdenkende vrienden die genoten van de net aangelegde tuinen. Ook was Hooft dijkgraaf. In het oude museumbeleid ging alle aandacht uit naar het kasteel en de middeleeuwen. Nu zetten we in op de ensemblewaarde: kasteel én de natuurlijke omgeving. Zo zijn de vier pijlers van onze programmering kasteel, groen, water en podium.
Daarnaast is natuurbewustzijn een belangrijk onderdeel van ons erfgoed, dat laat de geschiedenis van het slot zien. Zo liet P.C. Hooft prachtige tuinen aanleggen, voor zowel de sier als voor gebruik, met medicinale kruiden en planten en een groentetuin. Een concreet gevolg is dat wij een hortulanus oftewel tuinconservator in dienst hebben. Ook is er een conservator groen & duurzaamheid.
Sinds een aantal jaren zijn de historische tuinen, de groenten, bloemen en kruiden, in de collectie opgenomen. Dat leverde uitdagingen op: hoe volg je standaarden voor registratie en omgang voor en met deze groene collectie? We hebben hier goede gesprekken over gevoerd met experts en met de erfgoedinspectie. Onze conservator behandelt het groen net als een schilderijencollectie. Hierdoor kunnen wij het kasteel en de kunst beter verbinden met de natuur, door bijvoorbeeld te vertellen over plantaardige pigmenten die gebruikt zijn in de verf op schilderijen en uit de tuin gewonnen kunnen worden, of we organiseren historische tastings waarin de culinaire geschiedenis van het kasteel, de stillevens met voedsel erop afgebeeld én de planten en kruiden in de tuin bijeen komen.
Het is voor ons heel logisch om klimaatverandering een plaats te geven in de programmering. Zo toonden we in het voorjaar van 2023 – tijdens de waterschapsverkiezingen – in de tentoonstelling Here comes the flood werken van fotograaf Rem van den Bosch, die laten zien hoe hoog het water komt als de Nederlandse dijken breken. Volgend jaar organiseren we een grote klimaatexpo in het kasteel en de tuinen met werk van hedendaagse kunstenaars die reflecteren op de klimaatcrisis.
Wat merk jij nu al van de gevolgen van klimaatverandering op de museale sector?
Veel musea zijn gehuisvest in historische panden die niet altijd bestand zijn tegen extreem weer. Zo verhuisde het Louvre de depots naar hoger gelegen gebieden door vergroot risico op overstroming van de Seine. Het Muiderslot is ook omringd door water. Dat water wordt gereguleerd door een historische ‘stenen beer’ – een soort holle sluis – die de omgeving voorziet van water. Door de grote droogte vorig jaar zomer werd er een noodpomp ingezet. De droogte – maar ook extreme wateroverlast – vormt een gevaar voor de omgeving, ook voor het kasteel, ons topstuk. Zo’n noodpomp is echter geen structurele oplossing. Nu wordt gezocht naar de mogelijkheid om een permanente pomp te plaatsen met als nadeel dat het monument wordt aangetast. Andersom loopt het water bij zware regenval over enkele trappen. Wij hebben ons noodplan aangepast, waarin we een bepaalde mate van risico accepteren. We gaan nu uit van twee weercalamiteiten per jaar en accepteren dat we in extreme gevallen eventueel een dag moeten sluiten voor het publiek. Ook denken we na over zomer- en winteropenstellingen.
Kunstwerken worden in de meeste musea onder zeer strikte bewaaromstandigheden getoond en bewaard; temperatuur en luchtvochtigheid moeten altijd stabiel zijn. Dit kost uiteraard zeer veel energie: ik vind dat het museale veld hierin is doorgeslagen en opnieuw moet onderzoeken wat mogelijk is. Gelukkig loopt het gesprek hierover bij culturele instellingen. Onderzoeken laten al jaren zien dat de bewaaromstandigheden soepeler kunnen. De recentelijk opgestelde Klimaatverklaring voor erfgoedorganisaties(Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) is een stap in de goede richting, maar nog steeds streng en in mijn ogen een concessie. Musea zijn bang dat ze geen bruiklenen kunnen lenen van hun collega’s als ze de omstandigheden in de tentoonstellingszalen niet volgens de oude regels houden. Zo houden we elkaar in de tang. Ik hoop dat een aantal musea hun nek durft uit te steken en een stap verder wil gaan. Wij gaan hierover in gesprek met onze bruikleengevers.
Ook willen we het fenomeen van een gebruikscollectie veel meer bespreekbaar maken. Een gebruikscollectie maakt geen onderdeel uit van de kerncollectie en is het deel van de collectie waarvoor minder strenge richtlijnen gelden. Niet alle museale voorwerpen kunnen en moeten we voor altijd onder de beste omstandigheden bewaren. De huidige museale standaard van bewaren voor de eeuwigheid onder ideale omstandigheden is onhoudbaar met het oog op klimaatverandering. Ik geloof – in ieder geval voor een locatie als het Muiderslot – in meegaan met de seizoenen, bewust te kiezen welke ruimten we wel, minder of niet verwarmen, meer risico nemen en van bepaalde zaken afscheid nemen.
Wat is je toekomstverwachting ten aanzien van de gevolgen van klimaatverandering voor musea?
Op korte termijn verwacht ik een shift in de programmering en bedrijfsvoering. Je ziet dat steeds meer musea in hun tentoonstellingen, educatieve projecten, of bedrijfsprocessen de klimaatcrisis laten meespelen. De wettelijke verduurzamingsopgave zal leiden tot veranderingen in de bedrijfsvoering en het gebouwbeheer. Ik hoop dat die ook leiden tot een mentaliteits- en gedragsverandering. We moeten niet meer nadenken over of we gaan verduurzamen, maar over hoe we op alle fronten van het museum doen.
Musea besteden steeds vaker aandacht aan klimaatverandering in hun randprogramma’s of in tentoonstellingen. We moeten de situatie niet kleiner maken dan die is en de nood zeker agenderen, maar – wat mij betreft – zonder hoop te verliezen. In een museum kan dat bij uitstek op een effectieve en toegankelijke manier. Ik denk dat het niet de rol is van musea om op een belerende manier hun publiek toe te spreken, dat werkt niet. Wel kunnen we bewustwording creëren bij ons publiek en een podium bieden aan kunstenaars die mensen laten nadenken, die gesprek faciliteren en persoonlijke actie stimuleren. Het is heel belangrijk dat musea bezoekers een hoopvol perspectief bieden. Ook jouw bijdrage helpt. Ik geloof erin dat dit als een inktvlek werkt die zich langzaam uitbreidt.
Op de lange termijn verwacht ik flexibeler collectiebeheer, meer maatwerk en het accepteren van bepaalde risico’s. Duurzaamheid gaat over meer dan energiebesparing en CO2-reductie. Het gaat over duurzame processen, logistiek, inkoop, leveranciers en materialen. Dat gaat dus veel verder dan het verduurzamen van technische installaties en gebouwen. Musea moeten niet bang zijn. Het is goed om niet opnieuw het wiel uit te vinden, maar kennis met elkaar te delen.
De Museumvereniging heeft onlangs in samenwerking met de federatie Cultuur, Kunsten ’92 en de Taskforce Culturele en Creatieve Sector het ACTIEplan voor verduurzaming van de culturele sector opgezet. Op hun website kunnen musea ervaringen uitwisselen over vergroening, een goed initiatief. Ook gaat er op een andere manier gekeken worden naar kunst en tentoonstellingen. We kunnen bijvoorbeeld beter gebruik maken van bestaande vitrines en materialen, of van kunstwerken die geen plek hebben in vaste opstellingen. Ook hier zijn al voorbeelden van in het veld.
Tegelijkertijd zie ik nog vaak een discrepantie tussen beleidsmakers en uitvoering. De wil om te vergroenen is er, maar in de praktijk is het niet altijd even makkelijk. Toch moet je ervoor gaan: wij proberen verduurzaming als doel te stellen in alle beslissingen die we nemen en naar zowel het publiek als de organisatie uit te stralen dat we dit belangrijk vinden. Duurzaamheid maakt een prominent onderdeel uit van onze organisatie. Ons hoofd bedrijfsvoering is bijvoorbeeld ecoloog. We hebben een actief greenteam, dat op micro en macro niveau duurzame veranderingen teweegbrengt. Ook persoonlijke duurzaamheid is in onze organisatie belangrijk: dit gaat over zorg voor elkaar, in balans zijn en mensen niet uitputten, maar in hun kracht zetten.
Wil je nog iets kwijt?
In elke organisatie zitten bevlogen mensen. Zoek de mensen in en buiten je organisatie op waarmee je de sparkle vindt, oneens zijn mag ook en werkt stimulerend. Steek de koppen bij elkaar en wees niet bang. Belangrijk is om als organisatie een duidelijke definitie van ‘duurzaamheid’ met elkaar te formuleren en budget ervoor vrij te maken. Dan kun je afspraken maken en deze naleven. Goede initiatieven moet je doorvoeren op alle niveaus.