Dit interview maakt deel uit van een serie interviews met deskundigen op het gebied van klimaatverandering en erfgoed.
Anne Grady is werkzaam bij de parlementaire Commissie Cultuur en Onderwijs (CULT) van het Europees Parlement in Brussel. Ze speelde een sleutelrol bij de organisatie van het zeer succesvolle Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018. Ook gaf Anne Grady leiding aan een prominente groep deskundigen uit de EU-lidstaten voor het verslag Strengthening Cultural Heritage Resilience for Climate Change (Versterking van de klimaatbestendigheid van cultureel erfgoed) dat in 2022 verscheen. In dit verslag worden 10 aanbevelingen gedaan en 83 voorbeelden van best practices gegeven waarin onderzoek, technieken en werkprogramma’s uiteen worden gezet met betrekking tot de strijd tegen klimaatverandering. Anne Grady spreekt in dit interview op persoonlijke titel.
Zou u zich willen voorstellen en ons vertellen op welke manier u betrokken bent bij het onderwerp van klimaatverandering en erfgoed?
Ik woon in Dublin in Ierland maar ben momenteel werkzaam bij de Commissie Cultuur en Onderwijs (CULT) van het Europees Parlement. Dit is een van de 20 parlementaire commissies die de voorbereidende werkzaamheden verrichten voor de plenaire zittingen van het Parlement. Mijn taken bestaan onder andere uit het coördineren en assisteren van de Parlementsleden bij het opstellen van wetgevende en niet-wetgevende verslagen en adviezen, het vaststellen van beleidslijnen en het geven van advies over de voorstellen van de Europese Commissie met betrekking tot cultureel erfgoed.
Ik werk al heel lang en met veel plezier in de culturele erfgoedsector en cultuur ligt mij zeer na aan het hart, wat ook is af te lezen aan de studies die ik in de loop der jaren heb gevolgd. Ik heb bij diverse overheidsdiensten en instanties in Ierland en daarbuiten gewerkt. Voordat ik bij de EU-instellingen in Brussel kwam werken, werkte ik als senior manager bij het National Museum of Ireland en vertegenwoordigde ik Ierland bij de Member States Expert Group on Digitisation and Digital Preservation of Cultural Heritage van de EU.
In 2016 ben ik voor de EU gaan werken in Brussel. Vóór mijn functie bij de CULT-Commissie werkte ik tijdelijk bij de Culturele Beleidseenheid van het Directoraat-generaal Onderwijs, Jeugd, Sport en Cultuur (DG EAC) in Brussel waar ik het belang benadrukte van de bescherming van zowel het materiële als het immateriële culturele erfgoed van Europa. Mijn belangstelling voor het onderwerp erfgoed en klimaatverandering is zo groot dat ik daarna heb aangeboden om de prominente Open Method of Coordination (Open Coördinatiemethode, OCM) deskundigengroep voor cultureel erfgoed en klimaatverandering te leiden.
De Open Coördinatiemethode is een proces van EU-beleidsvorming waarbij vertegenwoordigers van EU-lidstaten en experts bijeenkomen. Zij stellen handleidingen, toolkits of beleidsaanbevelingen op en bepalen nationale en regionale doelen. Zo maken zij geen EU-wetgeving, maar kunnen zij wel invloed hebben op beleidsterreinen die onder de bevoegdheid van de EU-lidstaten vallen.
De opdracht aan deze OCM-groep bestond uit het onderzoeken van de bijdrage van cultureel erfgoed aan de Europese Green Deal en het vaststellen van eventuele bedreigingen en leemten met betrekking tot cultureel erfgoed in de context van klimaatverandering. De groep bestond uit 55 enthousiaste en gemotiveerde deskundigen uit 28 landen (25 lidstaten plus 3 geassocieerde landen). De voorzitter van de groep was dr. Johanna Leissner, wetenschappelijk vertegenwoordiger bij het Fraunhofer-Gesellschaft, een gerenommeerd wetenschapster die al meer dan 20 jaar werkzaam is in het cultureel erfgoedonderzoek. Maider Maraña, een onafhankelijk consultant, verleende haar niet-aflatende steun aan de groep. Florence Baeke en Arnaud Van Cutsem van het DG EAC verleenden administratieve ondersteuning.
Het uiteindelijke verslag, Strengthening Cultural Heritage Resilience for Climate Change, verscheen in september 2022. In dit rapport worden 10 aanbevelingen gedaan en worden 83 voorbeelden van best practices gegeven waarin onderzoek, technieken en werkprogramma’s uiteen worden gezet met betrekking tot de strijd tegen klimaatverandering. Interessant is dat een jaar na het verschijnen van het OCM-verslag bevestigd werd dat 2023 het warmste jaar ooit gemeten was (climate.copernicus.eu 2023). Dit feit versterkt de noodzaak om klimaatrisico’s te beheersen om onze planeet te beschermen nu we voor een van de grootste uitdagingen van de eeuw staan. Het is mijn missie om het OCM-verslag te promoten en mensen bewust te maken van de grote kwetsbaarheid van cultureel erfgoed voor de effecten van klimaatverandering.
Het is mijn missie om (…) mensen bewust te maken van de grote kwetsbaarheid van cultureel erfgoed voor de effecten van klimaatverandering
In welk opzicht merkt u de impact van klimaatverandering op cultureel erfgoed al?
De leden van de OCM-groep waren unaniem in hun standpunt dat de uitzonderlijke snelheid en schaal van klimaatverandering alle vormen van cultureel erfgoed, zowel materieel als immaterieel, bedreigt. Ter illustratie een citaat uit het verslag:
“De meest in het oog springende bedreiging is afkomstig van extreme klimaatgebeurtenissen – ernstige regenval, langdurige hittegolven, droogten, stormen en het stijgen van de zeespiegel – die in de toekomst allemaal drastisch zullen toenemen zoals voorspeld door het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Dit soort gebeurtenissen hebben onmiddellijke gevolgen, zoals overstromingen, bosbranden en erosie, voor het materiële en immateriële erfgoed van Europa. De effecten van catastrofale gebeurtenissen gaan samen met de trage veranderingen die het gevolg zijn van verslechteringsprocessen”.
Daarnaast bleek uit een inventarisatie bij de groepsleden dat de beschikbare informatie in het merendeel van de deelnemende landen betrekking heeft op de impact van klimaatverandering op materieel erfgoed; er is zeer weinig informatie beschikbaar over immaterieel erfgoed. Maar zelfs de informatie die er over materieel erfgoed is, is beperkt.
De 83 voorbeelden van best practices in het verslag laten duidelijk zien hoe erfgoed bedreigd wordt door de effecten van klimaatverandering, maar elk van de best practices biedt informatie over de verschillende aanpakken die er worden ondernomen om Europa’s erfgoed te beschermen. Elke best practice biedt duidelijke informatie voor beleidsmakers met klimaatverandering in hun portefeuille en biedt praktische voorbeelden van de rol die cultureel erfgoed kan spelen in de bestrijding van klimaatverandering.
De leden van de OCM-groep waren unaniem in hun standpunt dat de uitzonderlijke snelheid en schaal van klimaatverandering alle vormen van cultureel erfgoed bedreigt
Wat moet er gebeuren om de mogelijke schade van klimaatverandering op erfgoed te beperken, met name op Europees niveau?
De EU heeft maar beperkte bevoegdheden op het gebied van cultureel beleid; dat is voornamelijk een nationale verantwoordelijkheid. De rol van de EU beperkt zich dan ook tot het verstrekken van financiële middelen, wat ze ook doet op terreinen als samenwerking, netwerken, de uitwisseling van best practices, onderzoek en onderwijs. Desalniettemin is cultureel erfgoed altijd erkend als een van de pijlers van de Europese samenleving en identiteit.
In dit verband is het vermeldenswaardig dat onderzoek naar klimaatverandering en erfgoed al enige tijd door de EU wordt ondersteund. Zo werd bijvoorbeeld ruim 20 jaar geleden het Noah’s Ark Project gefinancierd door de EU. Dit project was zijn tijd ver vooruit; het onderkende de impact van klimaatverandering op Europa’s gebouwde erfgoed en culturele landschappen. Het was de allereerste oproep ter wereld voor een onderzoeksproject over dit onderwerp.
Sindsdien zijn er vele door de EU gefinancierde projecten op het gebied van klimaatverandering en cultureel erfgoed geweest binnen het kader van programma’s zoals Horizon 2020 en Horizon Europa (RescueME, HERACLES, Hyperion, STORM, THETIDA etc). Het is van cruciaal belang dat dit soort onderzoeksprojecten financiering blijven krijgen, niet alleen om baanbrekend onderzoek te faciliteren maar ook om de uitwisseling van waardevolle informatie tussen partners mogelijk te maken en langdurige netwerken te ontwikkelen. Dit is een van de aanbevelingen van het OCM-verslag.
In deze discussie moeten we niet de rol van nationale en regionale overheden vergeten. De OCM-groep heeft aanbevolen dat overheden, naast de door de EU gefinancierde programma’s, zelf ook onderzoeksprojecten op nationaal niveau moeten initiëren om zo kennisuitwisseling en de samenwerking tussen cultureel erfgoed- en klimaatdeskundigen te stimuleren. Zowel op nationaal als regionaal niveau is het ook nodig om via monetair en fiscaal beleid investeringen en de ontwikkeling van stimuleringsmaatregelen aan te moedigen om erfgoed tegen klimaatverandering te beschermen. In feite rust de verantwoordelijkheid voor de bescherming van het Europees erfgoed niet alleen bij de EU maar sijpelt die door naar de lokale overheden.
Ziet u een rol voor erfgoed bij klimaatadaptatie of klimaatmitigatie?
We kunnen zo veel leren van cultureel erfgoed met betrekking tot de strijd tegen klimaatverandering. De OCM-groep heeft benadrukt dat eventuele adaptatie- en mitigatiemaatregelen overeen moeten stemmen met kwaliteitsbeginselen om de bescherming van cultureel erfgoed te waarborgen en aanpassingen met ongewenste gevolgen te voorkomen. Dit vereist een holistische aanpak, doorlopend onderhoud en toezicht en aanpassingswerkzaamheden, zoals de installatie van alternatieve energiebronnen en/of slimme renovatie om verspilling te voorkomen.
Eén voorbeeld van een best practice voor mitigatie dat in het OCM-verslag wordt gegeven is het onderzoeksproject ProteCHt2save, dat werd gefinancierd vanuit Interreg (een interregionaal samenwerkingsprogramma dat mede door de EU wordt gefinancierd). Het onderzoek heeft geholpen bij het versterken van het vermogen van de publieke en private sector om de impact van klimaatverandering en natuurrampen op erfgoedlocaties, bouwwerken en artefacten te beperken. Eén van de dingen die het onderzoek heeft opgeleverd is een Web GIS tool om de risico’s in kaart te kunnen brengen ter ondersteuning van de beleidsmakers en besluitvormers bij het ontwikkelen van maatregelen en strategieën voor paraatheid voor de korte en de lange termijn. Het doel was de bescherming van cultureel erfgoed in Midden-Europa waar locaties vaak lijden onder extreme weersomstandigheden die verband houden met klimaatverandering (met name zware regenval, overstromingen en branden ten gevolge van droogte).
De Nederlandse best practice van ‘Klimaatbestendige Kastelen, buitenplaatsen en landgoederen’ is nog een toepasselijk voorbeeld uit het OCM-verslag. Het onderkent het feit dat de problemen van kastelen en landgoederen niet op zichzelf staan.
Sceilg Mhichíl is een van de voorbeelden van Ierlands best practices. Het is een UNESCO-werelderfgoedlocatie die informatie biedt over hoe deze locatie, die uit de zesde eeuw stamt, tegen de wilde Atlantische Oceaan strijdt. Het schetst de maatregelen die er genomen worden om zich aan te passen aan de weersomstandigheden en hoe de effecten van guur weer kunnen worden beperkt. Interessant is dat Sceilg Mhichíl de enige locatie in Europa is die geselecteerd is om mee te doen aan een wereldwijd initiatief om locaties van culturele betekenis te beschermen tegen de effecten van klimaatverandering. Het project, Preserving Legacies: A Future for our Past, zal gemeenschappen over de hele wereld de handvatten bieden om verergerende en toekomstige klimaateffecten op erfgoedlocaties te beoordelen om ze zo te kunnen redden voordat het te laat is. Het project wordt geleid door ICOMOS in samenwerking met de National Geographic Society en het Climate Heritage Network.
Wat voor impact verwacht u in de toekomst van klimaatverandering op Europa’s erfgoed?
Men is er zich steeds meer van bewust hoe kwetsbaar Europa’s erfgoed is voor de effecten van klimaatverandering. Het OCM-verslag heeft niet alle antwoorden, maar het biedt met name in de best practices wel een schat aan informatie en kennis om ons waardevolle erfgoed toekomstbestendig te maken. Kennis en de overdracht van kennis zijn hierbij cruciaal. Naar ik hoop zullen we capaciteit opbouwen door training, bijscholing en het overbrengen van expertise in nieuwe kennis en technieken terwijl we tegelijkertijd traditionele vaardigheden behouden en revitaliseren. Zowel nieuwe als traditionele vaardigheden zijn van essentieel belang.
Om ons waardevolle erfgoed toekomstbestendig te maken zijn kennis en de overdracht van kennis cruciaal
Het Kroatische voorbeeld van het behoud van droog metselwerktechnieken van de oostkust van de Adriatische Zee (preserving the dry-stone masonry techniques of eastern Adriatic) in het OCM-verslag illustreert hoe stapelmuren een cruciale rol spelen in het voorkomen van overstromingen en lawines omdat ze erosie tegengaan en tegelijkertijd de biodiversiteit vergroten. Deze vaardigheden maken deel uit van het immaterieel erfgoed (opgenomen in de representatieve lijst van het immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid van UNESCO in 2018). De trainingsprogramma’s voor droog metselwerktechnieken zijn specifiek gericht op jonge mensen om ervoor te zorgen dat deze kennis aan de volgende generatie wordt overgedragen.
Is er nog iets dat u zou willen toevoegen?
In het OCM-verslag wordt benadrukt dat cultureel erfgoed zowel slachtoffer van klimaatverandering is als een integraal deel van de oplossing. Het benadrukt de noodzaak om de klimaatbestendigheid van cultureel erfgoed te vergroten en klimaatverandering tegen te gaan. We hopen dat het een bron van inspiratie is in heel Europa en andere regio’s van de wereld. Ik zou iedereen willen aanmoedigen om het rapport te bestuderen en inspiratie te putten uit de inhoud ervan. Voor wie geen tijd heeft om het hele rapport te lezen is er een uitstekende samenvatting (Executive Summary). In combinatie met vastberadenheid en voldoende financiering hoop ik dat we samen een verschil kunnen maken nu we voor de monumentale uitdaging staan om Europa’s erfgoed te beschermen.
Tot slot zou ik willen eindigen met een Iers ‘seanfhocail’ (gezegde).
Ní neart go cur le chéile
Geen kracht zonder eenheid.