Buitencentrum Almeerderhout van Staatsbosbeheer vormde op 27 mei het decor voor onze vijfde themabijeenkomst: ‘Klimaatverandering: Verlies van archeologische resten door verdroging’. Dit thema raakt aan de kern van de missie van het Platform Klimaat en Erfgoed: hoe bereiden we ons voor op de toenemende uitdagingen die klimaatverandering met zich meebrengt voor erfgoed? De archeologische resten in de ondergrond worden acuut bedreigd door de nu al merkbare effecten van de klimaatcrisis.
Het doel van de middag was om het gesprek over klimaatrisico’s voor archeologie te stimuleren, met bijzondere aandacht voor het urgente gevaar van verdroging. Om dit onderwerp vanuit verschillende invalshoeken te belichten, nodigden we drie sprekers uit. Elke spreker gaf concrete voorbeelden op een ander schaalniveau: van Schokland, via Flevoland, tot heel Nederland.
Met 50 deelnemers zat de zaal helemaal vol.
De middag begon met een korte introductie op het thema, verzorgd door Olaf Satijn van Platform Klimaat en Erfgoed. Olaf schetste beknopt de huidige stand van zaken rond de problematiek van klimaatverandering en archeologie. Binnen het vakgebied bestaan uiteenlopende perspectieven op deze complexe uitdaging en het ontbreekt nog aan een gestructureerd debat. Ook is er tot nu toe weinig samenhangend onderzoek verricht naar de effecten van klimaatverandering op archeologische resten. Daarbij mag niet worden vergeten dat ook klimaatmitigerende en -adaptieve maatregelen schadelijk kunnen zijn.
Marcella Marinelli presenteert de opgaven voor archeologie rond Werelderfgoed Schokland.
Marcella Marinelli van de Gemeente Noordoostpolder gaf een presentatie over de impact van klimaatverandering op het bijzondere landschap van Schokland. Dit is UNESCO Werelderfgoed omdat het een voorbeeld is van (pre-)historische bewoning in natte omstandigheden en de eeuwenlange strijd tegen het water. Het gebied getuigt van landwinning, overleving en een cultuurlandschap gevormd door natuurlijke rampen en menselijk ingrijpen.
Marcella liet zien dat door bodemdaling en klimaatverandering een complex probleem ontstaat: de combinatie van vernatting en verdroging maakt dat archeologische resten in de bodem van Schokland steeds dichter bij het maaiveld komen en daardoor bedreigd worden. De droogleggingsnorm veroorzaakt verdere uitdroging van het veen, wat de situatie verergert. Hoewel er al maatregelen zijn genomen zoals hydrologisch beheer en monitoring, blijft gebrekkige financiering een beperkende factor. Ook is er onduidelijkheid over verantwoordelijkheid en prioriteiten.
Marcella pleit voor samenwerking, een landelijke aanpak en denkt aan oplossingen zoals een fonds of opkoop van bedreigde sites. Schokland vraagt om visie én actie voor de lange termijn.
Yftinus van Popta vertelt over zijn jarenlange onderzoek naar wrakken in de bodem van Flevoland.
Yftinus van Popta, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen en RAAP, vertelde vervolgens over de staat van scheepswrakken in heel Flevoland. Veel van die wrakken worden ernstig aangetast door bodemdaling en verdroging als gevolg van klimaatverandering. Van de circa 400 bekende wrakken is meer dan 65% opgegraven; de conditie van de rest gaat achteruit. Oorspronkelijk lag veel erfgoed veilig in de natte bodem van de voormalige Zuiderzee, maar door inpoldering, droogte en grondwaterdaling komen wrakken ondieper te liggen. Dit maakt ze kwetsbaar voor zuurstof, bacteriën en menselijke activiteiten.
Enkele recente opgravingen tonen versneld verval en verlies van houten structuren. Ook blijkt “in situ behoud” vaak geen duurzame strategie meer, tenzij actief wordt ingegrepen. Een combinatie van maatregelen zoals inkuilen, verhogen van de grondwaterstand en monitoring is nodig om verdere schade te voorkomen. Yftinus roept op tot heroverweging van archeologisch beleid in relatie tot klimaatverandering, omdat zonder actie waardevol erfgoed voorgoed verloren kan gaan – soms al binnen de komende twintig jaar.
Silke Lange tijdens haar presentatie over archeologische houtvondsten. Tijdens haar dertig jaar aan ervaring ziet zij de gevolgen door klimaatverandering.
Silke Lange van Archeohout nam ons mee in de wereld van houtvondsten in de Nederlandse bodem. Niet veel Nederlanders weten dat Nederland internationaal bekendstaat als een rijke vindplaats voor organische vondsten, vooral in waterverzadigde contexten. Onder stabiele, natte omstandigheden blijft hout eeuwenlang goed bewaard, zoals Silke aantoonde met enkele fraaie voorbeelden van organische vondsten.
Door klimaatverandering ontstaat schade zoals krimp, vervorming en aantasting door schimmels en bacteriën. Essentiële houtkenmerken en gebruikssporen kunnen daardoor verloren gaan. Silke benadrukt het belang van 0-metingen, monitoring en samenwerking tussen specialisten en gemeenten. Ook riep ze op om bestaande initiatieven te benutten en gemeentelijke archeologen bewust te maken van de risico’s.
Silke stelde de bezoekers de vraag of in situ behoud nog verantwoord is zonder intensieve monitoring. Zij benadrukte de urgentie van actie voor het behoud van archeologisch erfgoed in veranderende klimaatomstandigheden.
Aan drie tafels werden de bezoekers uitgedaagd om hun mening te geven.
Na de pauze gingen we met elkaar in gesprek aan de hand van drie stellingen.
Stelling 1: Het huidige archeologisch bestel moet op de schop in het licht van klimaatverandering.
- Is in situ behoud niet meer mogelijk?
- Wie is de verstoorder?
- Hoe kan het anders?
Enkele gedachten en ideeën uit de discussie:
“We kunnen niet alles behouden. Er zullen sites preventief moeten worden opgegraven.
“We kunnen niet alles behouden. Er zullen sites preventief moeten worden opgegraven.
We moeten ophouden met zinloze opgravingen, focus op de belangrijkere vindplaatsen. Maar wie bepaalt welke vindplaatsen belangrijk zijn?
Denk bij beleidsontwikkeling of vergunningstrajecten (PvE) aan het (klimaat)instandhoudingsperspectief van bekende vindplaatsen – vraag je bij initiatieven af: zullen de geplande werkzaamheden de effecten van klimaatverandering versterken en wat is nodig om dat op te vangen?”
Stelling 2: We moeten nu al de belangrijkste bedreigde sites op gaan graven.
- Welke sites zijn dat dan?
- Hoe bepaal je dat?
- Wie bepaalt dat?
Enkele gedachten en ideeën uit de discussie:
”Maak beredeneerde keuzes.
Ga op zoek naar maatregelen die de site kunnen beschermen, opgraven als oplossing is niet het juiste startpunt.
Te beginnen met peilbeheer – dat beter afstemmen op de belangen van archeologie.
Lastig te zeggen wie bepaalt of een site of type site zo bedreigd wordt dat er maatregelen nodig zijn. Zet hiervoor een archeologieveld-brede expertgroep op, niet verbonden aan een instantie.
Capaciteit is een uitdaging.
We moeten het publiek meer betrekken / inzetten bij opgravingen (koppelkans FARO)?”
Stelling 3 – Archeologen in Nederland moeten activistisch worden voor aandacht.
- Hoe organiseer je dit?
- Hoe kan je aandacht krijgen?
- Wat zijn de eerste stappen?
Enkele gedachten en ideeën uit de discussie:
”We moeten zoeken waar archeologie invloed kan hebben.
We hebben een Maarten van Rossem of Freek Vonk nodig voor ons vak: een ambassadeur die archeologie toegankelijk maakt voor een breed publiek.
Maak het belang van archeologie duidelijk – niet vanuit het perspectief van klimaatverlies, maar vanuit de mooie verhalen over ons verleden die in de bodem verborgen zitten; dit zorgt voor meer draagvlak.
Als er meer bewustwording van het belang van archeologie is en meer draagvlak is het mogelijk de politiek te bewegen zich meer in te zetten voor archeologie – archeologen staan toch vaak onderaan de beslisboom”.
Het Platform Klimaat en Erfgoed is kijkt terug op een geslaagde bijeenkomst met waardevolle inzichten voor archeologie, maar ook voor andere sectoren in het erfgoedveld. We blijven met archeologen en betrokkenen in gesprek over de vervolgstappen van de discussies!